Nhân sự kiện GS Ngô Bảo Châu nhận huy chương Fields, nhiều người có đề cập đến vai trò quan trọng của môi trường làm việc dành cho các nhà khoa học. Theo ông, môi trường đó ở Việt Nam hiện nay như thế nào?

Thú thực là tôi chưa thấy môi trường khoa học ở Việt Nam có điểm mạnh nào so với thế giới, chỉ có các điểm yếu hoặc rất yếu thôi. Các cái yếu bao gồm: không được đầu tư và coi trọng đúng mức, lương quá thấp, thật giả lẫn lộn, hình thức chủ nghĩa, thiếu tự do, trọng “hồng” hơn “chuyên” (chẳng hạn như khi tính điểm thi đua), v.v… Có một điểm mà tôi thấy có thể dựa vào đó để mà hy vọng là vẫn còn nhiều người nhiệt huyết, tận tuỵ quên mình vì sự nghiệp chung, và nhiều bạn sinh viên thực sự yêu khoa học.

Có nhiều người cho rằng hệ thống chức danh bằng cấp và chính sách học hàm học vị của Việt Nam hiện nay không khuyến khích những người làm nghiên cứu khoa học. Ông nghĩ sao?

Quy chế phong học vị ở Việt Nam gần đây đã có những bước tiến bộ, coi trọng chất lượng hơn. Tuy nhiên sự tiến bộ đó còn rất chậm. Đáng buồn là sự bảo thủ trì trệ lại xuất phát từ trong bản thân giới đại học và nghiên cứu. Rất nhiều người vẫn quan niệm học vị như là phần thưởng cho quá trình công tác lâu dài, chứ không phải là trách nhiệm và công việc. Độ tuổi trung bình của các giáo sư ở Việt Nam quá cao, gần về hưu rồi mới thành giáo sư, trong khi những người trẻ có trình độ cao có thể làm thay đổi chất lượng của nền khoa học Việt Nam thì vẫn rất khó khăn để được xét giáo sư/phó giáo sư vì không đạt những tiêu chuẩn hình thức hoặc chưa đủ tín nhiệm. Về học hàm, những hiện tượng như chạy theo số lượng, hình thức, mua danh quá nhiều, chất lượng không đảm bảo. Trong khung cảnh “vàng thau lẫn lộn”, “cò gỗ mổ cò thật”, thì những người làm nghiên cứu khoa học thật bị thiệt thòi, khó làm việc hiệu quả, dễ nản chí. Danh hiệu rởm cộng với sự luồn lách là con đường tiến quan có lợi cho cá nhân nhiều người nhưng có hại cho Việt Nam.

Đề cập đến người Việt làm toán ở nước ngoài, có lần ông đề nghị thay vì dùng cụm từ “chảy máu chất xám” nên đổi thành “xuất khẩu chất xám”. Ông có thể giải thích rõ hơn về điều này?

Việt Nam có tiềm năng về chất xám cao, nhưng sử dụng lãng phí. Nếu tự ta không dùng được, thì thà để cho nước ngoài dùng, đem lại cái gì đó, ta sẽ được hưởng lây, ảnh hưởng tốt đến trong nước, như thế đỡ lãng phí hơn là để những tiềm năng chất xám đó tàn lụi đi. Khi Việt Nam tạo được điều kiện thích hợp cho chất xám phát triển, thì chắc chắn chất xám sẽ phát triển ở Việt Nam, và có thể thu hút chất xám ở nước ngoài vào. Nếu xuất khẩu gạo có lợi cho đất nước, thì xuất khẩu chất xám cũng vậy. “Chất xám thô” nếu dùng ở nước ngoài hiệu quả gấp nhiều lần dùng trong nước thì xuất khẩu có lợi cho cả đôi bên. Những nhà toán học mà Việt Nam “xuất khẩu” ra ngoài lâu nay không những đã đóng góp nhiều tiền của cho Việt Nam, mà còn đã và đang giúp đỡ Việt Nam rất nhiều về toán học.

Việc Nhà nước Việt Nam buộc du học sinh đi du học diện học bổng, phải về nước làm việc sau khi hoàn tất việc học khiến cho nhiều người từ chối học bổng trong nước và tìm kiếm học bổng ở nước ngoài. Có phải là lợi bất cập hại?

Tiền Nhà nước cũng là tiền của dân, và những người được Nhà nước đầu tư cho học bổng, thì cũng có trách nhiệm đền đáp lại cho đất nước. Tôi luôn nói với các sinh viên Việt Nam của tôi như vậy. Học và làm việc cho nghiêm chỉnh, để người Việt Nam có được uy tín ở nước ngoài, và giúp đỡ các thế hệ sau, cũng nằm trong trách nhiệm đền đáp đó.

Nhưng không nhất thiết phải về nước mới đền đáp được. Việt Nam có thể học tập các chính sách của Trung Quốc trong vấn đề này: họ khuyến khích người Trung Quốc đi ra nước ngoài, ở lại nước ngoài, vì Hoa kiều là một trong các sức mạnh của Trung Quốc. 3/4 các đầu tư nước ngoài ở Trung Quốc là qua Hoa kiều. Và cũng có thể mời chuyên gia Hoa kiều về lại Trung Quốc làm việc nếu thực sự cần đến họ và tạo điều kiện tốt cho họ. Theo tôi, chính sách nên mềm dẻo chứ không nên cứng nhắc quá.

Ý tưởng thành lập Hội toán học Việt kiều của ông nhằm hỗ trợ phát triển ngành toán học Việt Nam đã tới đâu? Ông từng cho rằng, toán học ứng dụng có vai trò rất lớn đối với sự phát triển của nền kinh tế. Nhà nước nên làm gì để thực hiện được điều này?

Từ chính xác hơn, có lẽ là “mạng lưới” (network) các nhà toán học Việt ở nước ngoài, tương trợ lẫn nhau và giúp đỡ đồng nghiệp trong nước. Chúng tôi ở nước ngoài vẫn hay trao đổi với nhau. Chuyện hợp tác với trong nước được bao nhiêu, còn phụ thuộc từ phía trong nước.

Về phía giới toán học, cần đào tạo được một đội ngũ những người làm toán với mục đích làm ứng dụng và tìm hiểu các nhu cầu ứng dụng ở Việt Nam. Có những người cho rằng, trình độ phát triển công nghiệp của Việt Nam hiện tại chưa cần đến toán ứng dụng, nhưng theo tôi, nghĩ như vậy là thiển cận. Để đào tạo ra một lớp các nhà toán học ứng dụng cần ít nhất 5 – 10 năm, và trong khoảng thời gian đó Việt Nam sẽ thay đổi nhiều, nhu cầu tăng lên nhiều. Ngay tại thời điểm hiện tại, đã có các nhu cầu lớn, mà giới toán học chưa đáp ứng được, hoặc là xã hội chưa đầu tư thích đáng. Tôi lấy mấy ví dụ: vấn đề bảo mật có tầm quan trọng an ninh quốc gia cần nhiều nhà toán học, nhưng đầu tư kém nên ít người theo. Hay vấn đề tài chính, Việt Nam khi mở cửa thị trường tài chính là phải cạnh tranh với thế giới, mà trên thế giới có đến 5% số người làm về tài chính là học toán ra, cạnh tranh tài chính hiện đại một phần chính là cạnh tranh về công cụ toán học, trong khi ở Việt Nam con số này gần như bằng 0. Hay là trong lĩnh vực telecom, tối ưu mạng telecom là vấn đề toán học ứng dụng lớn. Viettel muốn có hợp tác với các nhà toán học nhưng các nhà toán học chưa đáp ứng được.