Ngày 11/1 đánh dấu kỷ niệm một năm ngày Trung Quốc xác nhận ca t‌ử von‌g đầu tiên vì Covid-19, đó là một người đàn ông 61 tuổi thường qua lại chợ hải sản ở Vũ Hán.

Tới nay, gần 2 triệu người trên thế giới đã chết vì Covid-19, đại dịch đã mất kiểm soát ở nhiều nơi trên thế giới, khiến hàng chục triệu người mắc bệnh, hủy hoại kinh tế toàn cầu và chặn đường bay giữa các quốc gia.

Dẫu vậy, câu chuyện đằng sau nguyên nhân gây ra thảm họa y tế toàn cầu này vẫn còn nhiều điểm chưa được tiết lộ trước công chúng.

Chợ hải sản Hoa Nam ở thành phố Vũ Hán bị phong tỏa. Đây được cho là điểm khởi phát đầu tiên của dịch Covid-19. Ảnh: Reuters.

Quyết định phong tỏa thành phố Vũ Hán thuộc tỉnh Hồ Bắc vào ngày 23/1/2020 của chính quyền Bắc Kinh được xem là động thái đầu tiên trong nỗ lực đương đầu với dịch bệnh Covid-19 của nước này.

Tuy nhiên, theo tờ New York Times, hồi chuông cảnh tỉnh về hiểm họa của mầm bệnh SARS-CoV-2 thực tế đã vang lên từ ngày 30/12/2019 - 25 ngày trước khi 11 triệu cư dân Vũ Hán nhận được thông báo về việc phong tỏa thành phố.

Thông tin tràn lan trên Internet

Vào ngày 30/12/2019, sau khi chứng kiến nhiều bệnh nhân mắc chứng “viêm phổi lạ” khó chữa, chính quyền thành phố Vũ Hán ra chỉ thị yêu cầu hệ thống bệnh viện báo cáo toàn bộ các ca bệnh có triệu chứng tương tự.

Chỉ khoảng 12 phút sau khi được ban hành, công văn nói trên đã lan truyền trên nhiều nền tảng mạng xã hội ở Trung Quốc.

Những lời bàn tán nhanh chóng thu hút sự chú ý của bác sĩ George F. Gao - lãnh đạo Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa dịch bệnh Trung Quốc (CDC).

“Không phải mọi người đều bàn tán về mầm bệnh lạ trên Internet sao?”, bác sĩ Gao trả lời khi được hỏi về cách thức phát hiện sự khởi phát của dịch Covid-19. “Cư dân mạng ai ai cũng biết về chứng bệnh đó cả”.

Bác sĩ George F. Gao. Ảnh: HKU Med School of Public Health.

Cùng ngày, Ủy ban Y tế Quốc gia Trung Quốc (NHC) cử một nhóm chuyên gia tức tốc đến Vũ Hán vào sáng hôm sau.

Vài giờ sau, trang tin y khoa ProMED của Mỹ công bố bản tin đến đội ngũ chuyên gia y tế toàn cầu về chủng bệnh lạ đang phát tán ở Vũ Hán, làm dấy lên mối lo về sự trở lại của đại dịch SARS - chứng viêm phổi từng cướp đi sinh mạng của 800 người trên khắp thế giới hồi năm 2002.

Trường hợp “viêm phổi lạ” đầu tiên ghi nhận ở Vũ Hán được cho là của một bệnh nhân 65 tuổi làm việc tại Chợ hải sản Hoa Nam, theo New York Times.

Kết quả xét nghiệm trên bệnh nhân này cho ra một chủng virus “gần giống với SARS”.

Dữ liệu gen của chủng virus mới lập tức được gửi đến cho viện Hàn lâm Khoa học Y khoa Bắc Kinh và một số cơ quan y tế khác để tiến hành phân tích.

Thời điểm đó, giới chức Vũ Hán xác nhận về chứng viêm phổi lạ trong thành phố song phủ nhận khả năng lây lan mạnh của mầm bệnh này.

Công bố dữ liệu về chủng virus mới

Cách Vũ Hán gần 900 km về phía đông, nhà dịch tễ học Zhang Yongzhen làm việc tại Trung tâm Y tế Thượng Hải cảm thấy lo lắng về sự bùng phát của chứng viêm phổi lạ.

Sau khi nghiên cứu mẫu virus đang hoành hành tại Vũ Hán, giáo sư Zhang và các đồng sự kết luận rằng mầm bệnh này có khả năng phát tán mạnh.

Ông Zhang cảm thấy có trách nhiệm chia sẻ thông tin này một cách rộng rãi để người dân nâng cao cảnh giác, đồng thời thúc giục các chuyên gia y tế lên kế hoạch đối phó kịp thời.

Khi được hỏi vì sao các nhà khoa học khác không công khai thông tin về khả năng lây nhiễm của mầm bệnh lạ, bác sĩ Zhang đáp: “Tôi không rõ. Đối với nhiều người Trung Quốc, việc nói những gì các quan chức muốn nghe vẫn sẽ dễ dàng hơn”.

Bác sĩ Zhang Yongzhen. Ảnh: Straits Times.

Vào ngày 5/1/2020, nhóm của giáo sư Zhang gửi thông điệp cảnh báo nội bộ đến giới chức Thượng Hải và Bắc Kinh, khuyến nghị ban hành các quy định giãn cách trong không gian công cộng.

Bốn ngày sau, ông Zhang có mặt tại Vũ Hán để theo dõi tình hình. Một nhóm bác sĩ tại đây thông tin với ông rằng tình hình bùng phát dịch tệ hơn những gì các nhà chức trách công bố.

“Các bác sĩ tại tâm dịch cảm nhận mối nguy hiểm rõ hơn ai hết”, bác sĩ Zhang kể lại. “Tôi ý thức được rằng đây là một căn bệnh nguy hiểm”.

Giáo sư Zhang sau đó gửi dữ liệu về chủng virus mới lên GenBank, một thư viện trực tuyến khổng lồ về di truyền học.

Ngày 11/1/2020, giáo sư Zhang nhận được cuộc gọi từ người đồng nghiệp lâu năm - nhà dịch tễ học Edward Holmes tại Đại học Sydney. Ông Holmes khích lệ bạn mình công bố dữ liệu về mầm bệnh tại Vũ Hán để ngăn chặn làn sóng bùng phát vượt ngoài tầm kiểm soát.

Thời điểm đó, Trung Quốc đã ghi nhận ca t‌ử von‌g đầu tiên do chứng viêm phổi lạ gây ra. Số ca nhiễm mới ở Vũ Hán và Hong Kong cũng đã tăng mạnh.

Trước tình hình khó lường như vậy, ông Zhang lập tức gọi lại cho giáo sư Holmes và nói ông ấy cứ công bố đi. Dữ liệu về mầm bệnh mới nhanh chóng được đăng tải lên một chuyên trang về virus.

Bác sĩ Edward Holmes, người thúc giục giáo sư Zhang công bố bản đồ gen của mầm bệnh Covid-19. Ảnh: Đại học Sydney.

Cơ quan quản lý bất lực

Ông Ma Xiaowei, Giám đốc Ủy ban Y tế quốc gia Trung Quốc (NHC) và là người quyền lực nhất trong ngành y tế nước này, cố gắng tập trung nguồn lực để ngăn virus ở Vũ Hán.

Ngày 8/1/2020, ông Ma cử nhóm chuyên gia đến Vũ Hán để tiếp tục công việc của nhóm trước đó. Tuy nhiên, họ không công khai thể hiện sự nghi ngờ khi quan chức Vũ Hán tuyên bố không phát hiện ca nhiễm nào trong nhiều ngày qua.

Ông Ma Xiaowei. Ảnh: Getty.

“Từ đầu, mọi người đều nghi ngờ virus này có thể lây lan, nhưng kết quả điều tra dịch tễ học không cho ra kết luận rõ ràng”, Wang Guangfa, bác sĩ hô hấp từ bệnh viện số 1 Đại học Bắc Kinh và là thành viên nhóm chuyên gia, nói với New York Times.

Tuy nhiên, trong nhiều bệnh viện ở Vũ Hán, người bị sốt ngày một nhiều thêm. Tại bệnh viện Đồng Tế, bác sĩ Zhao Jianping biết chuyện tồi tệ sắp xảy ra.

“Không ai nghĩ rằng tình hình sẽ nghiêm trọng như vậy. Nhưng chúng tôi biết virus dễ lây lan và dịch bệnh đang truyền từ người sang người”, ông Zhao, trưởng khoa hô hấp, cho biết.

Số ca nhiễm Covid-19 tại Vũ Hán tăng mạnh trong thời gian ngắn. Ảnh: New York Times.

“Cảm giác như thảm họa sắp đến”, bác sĩ Wang Xinghuan, Giám đốc bệnh viện Zhongnan, nói với Caixin.

Ông Wang đã cố gắng cảnh báo các quan chức. Ông thậm chí còn gửi họ các mốc thời gian về cách dịch SARS trở thành cuộc khủng hoảng toàn cầu.

Ở những bệnh viện Vũ Hán nhóm chuyên gia đến điều tra, bác sĩ và y tá đang lần lượt ngã bệnh. Tuy nhiên, những ca bệnh này không nằm trong số liệu được báo cáo cho họ.

Đội ngũ xây dựng tại Vũ Hán gấp rút chuẩn bị bệnh viện d‌ã chi‌ến để đối phó với dịch bệnh bùng phát mạnh mẽ. Ảnh: New York Times.

bệnh viện Zhongnan gửi 3 báo cáo đến lãnh đạo tỉnh cảnh báo rằng “dịch bệnh lây rất nhanh”. Họ cũng chờ các chuyên gia Bắc Kinh đến bệnh viện mình.

Tuy nhiên, các chuyên gia không đến.

Bác sĩ Ma không thể phớt lờ nguy cơ từ căn bệnh này. Một du khách Vũ Hán ở Thái Lan là ca bệnh đầu tiên bên ngoài Trung Quốc. Ngày 14/1/2020, NHC phải họp khẩn để đưa ra các biện pháp chống virus.

Sau đó, NHC gửi bản hướng dẫn nội bộ gồm 63 trang để các trung tâm phòng dịch và bệnh viện trên khắp Trung Quốc ngăn virus lan ra.

Tuy nhiên, vấn đề quan trọng nhất về phương thức lây lan lại không được nhắc đến trong tài liệu này. Không có “bằng chứng rõ ràng về việc lây truyền từ người sang người trong các ca nhiễm”, NHC viết trong hướng dẫn.

“Cơ hội cuối cùng để nói sự thật”

Ở tỉnh Quảng Đông, giới chức y tế và các chuyên gia, bao gồm ông Zhong Nanshan, cảm thấy không yên lòng.

Vai trò của ông Zhong trong việc công bố thông tin về dịch SARS trước đó và trấn an công chúng cho ông vị thế đặc biệt. Ngay cả khi mới bắt đầu sự nghiệp, ông Zhong cũng rất nổi bật. Ông là một trong những bác sĩ Trung Quốc đầu tiên sang phương Tây học tập vào những năm 1970.

Ông Zhong đã học ở London và Edinburgh.

“Lúc đó, tôi đã cảm nhận được ông ấy là nhân vật có tầm ảnh hưởng chính trị”, giáo sư William MacNee của Đại học Edinburgh nói với New York Times.

Là người đứng đầu một trung tâm về bệnh hô hấp ở Quảng Đông, ông Zhong biết về căn bệnh này qua các ca nhiễm ở một bệnh viện Thâm Quyến, thành phố sát bên Hong Kong. Một gia đình ở đây dương tính với virus sau khi đến Vũ Hán. Tuy nhiên, không thành viên nào đến chợ hải sản.

Bác sĩ Zhong Nanshan. Ảnh: CGTN.

Một người thân khác của gia đình cũng dương tính sau khi đến bệnh viện vào ngày 14/1/2020. Người này chưa từng đến Vũ Hán.

“Tôi biết chuyện này rất nghiêm trọng. Tôi đã lập tức báo động”, Kwok-Yung Yuen, giáo sư về các bệnh truyền nhiễm tại Đại học Hong Kong, người giúp xem xét các ca bệnh, cho biết.

Giáo sư Kwok-Yung Yuen. Ảnh: SCMP.

Ngày 16/1/2020, Quảng Đông phải họp khẩn để hướng dẫn cho các bệnh viện và quan chức y tế.

Tại tỉnh Chiết Giang, bác sĩ Li Lanjuan, người từng đứng đầu cơ quan y tế tỉnh, nghe nói bác sĩ ở Vũ Hán đang bị nhiễm bệnh. Bà Li gọi cho ông Ma, Giám đốc NHC, để hối thúc các chuyên gia đến đó lần nữa.

Lúc này, tình hình được chú ý nhiều hơn vì Quảng Đông và Chiết Giang mạnh hơn Hồ Bắc về mặt kinh tế.

Ngày 18/1/2020, ông Ma cử bác sĩ Zhong dẫn đoàn chuyên gia thứ ba đến Vũ Hán.

Tại đó, bác sĩ Zhong nghe học trò cũ báo rằng “tình hình ở Vũ Hán tệ hơn những gì truyền thông đưa tin”. Ông cũng gặp giám đốc bệnh viện Zhongnan và được biết thảm họa đang đến.

Tuy vậy, tỉnh trưởng Hồ Bắc Wang Xiaodong vẫn khăng khăng dịch bệnh đã được kiểm soát khi đón đoàn chuyên gia.

Cuộc gặp nhanh chóng trở nên căng thẳng.

“Đây là cơ hội cuối để ông nói sự thật”, Zeng Guang, một chuyên gia trong đoàn, nói trong cuộc họp.

Cuối cùng, một quan chức cũng thừa nhận 15 nhân viên y tế ở bệnh viện Liên hiệp Vũ Hán có khả năng đã mắc bệnh. Điều này như lời xác nhận virus có khả năng lây từ người sang người, theo quyển sách mới nhất về bác sĩ Zhong.

Lời thừa nhận này là tất cả những gì ông Zhong cần. Nhóm của ông ngay lập tức trở về Bắc Kinh.

Lực lượng y tế Vũ Hán căng mình chống dịch. Ảnh: New York Times.

Chuyến đi đã cho ông Ma lý do chính trị để thúc giục các nhà lãnh đạo hàng đầu có hành động khẩn cấp.

Sáng hôm sau, ông Zhong đến Trung Nam Hải. Vì ông Tập đang đi công tác, người nghe bác sĩ Zhong cảnh báo về dịch bệnh là Thủ tướng Lý Khắc Cường.

“dịch bệnh đang ở giai đoạn nghiêm trọng. Rất nhiều người mắc bệnh và nhiều người cũng đi khắp nơi”, ông Zhong phát biểu trong họp báo trên truyền hình vào tối hôm đó.

Ba ngày sau, Trung Quốc thừa nhận nước này có 571 người nhiễm virus corona. Tuy nhiên, các chuyên gia ước tính con số thực tế có thể lên đến vài nghìn.

Vũ Hán, thành phố có 11 triệu dân, được lệnh phong tỏa.

Đến tháng 9/2020, ông Tập khen ngợi các bác sĩ, quan chức và cá nhân có vai trò trong công tác chống Covid-19. Ông Zhong được trao tặng huân chương cao quý nhất của Trung Quốc.