Xuân Diệu cho rằng ông đã sống trọn vẹn cuộc đời và ước mơ thơ mình được soạn thành Tự điển tình yêu bằng thơ tình Xuân Diệu, để thế hệ mai sau khi có một tâm sự gì trong tình yêu, mở Tự điển tình yêu ra đều tìm thấy những nguồn an ủi lòng mình trong đó.
Tháng 10 năm 1981, Việt kiều tại Paris mời ông sang chơi và nói chuyện thơ tại các trường Đại học, tôi được hân hạnh tiếp đón ông và đưa ông đi thăm các danh lam thắng cảnh trong một tháng, ông rất vui và xem tôi như người bạn thơ tri kỷ tri âm, ngày chia tay ông trao hết cả di cảo và việc soạn thảo Tự điển tình yêu cho tôi. Ông còn chép tay tặng tôi một tập thơ ông đóng và khâu cẩn thận và ghi cảm tưởng khi đọc thơ tôi:
Bàn chuyện thơ cùng bạn Nhất Uyên,
Ngỡ hồn đất nước đến gần bên.
Đọc Vùng lửa đỏ, Công như núi,
Cảm tấm lòng son từ thanh niên.
(Xuân Diệu. X-1981).
Về Hà Nội ông viết bài thơ gửi tặng Thơ tặng Nhất Uyên
Bỗng nhiên ào tới nỗi thương Uyên,
Thương Nhất Uyên ta, nhớ bạn hiền.
Thắm thiết niềm son thơ tuổi trẻ,
Đáy hồn Trọng Chánh vẫn gìn nguyên.
Ôi ! niềm thanh quý trong hồn bạn,
Bạn đã đem mà tiếp đãi ta,
Ta nhận mến thương, nâng rất khẽ,
E tay nhàu chạm cánh bông hoa.
Nâng khẽ mà lòng nhận rất sâu.
Nhất Uyên ơi, đời vẫn nhiệm mầu!
Ta về muôn dậm, xin gìn giữ
Tình bạn thơm tho ta thấu nhau.
(Hà Nội 25X,30XI.81)
Từ năm 1981 cho đến năm 1985, mỗi lần nhà thơ Huy Cận sang Paris, ông Xuân Diệu thường gửi quà cho tôi, là những quyển sách mới, cũ ông ký tặng và có khi là một gói cốm xanh, một bao bột... Các tập thơ cũ ông sửa chữa cẩn thận từng dấu phẩy, và các chữ in sai.
Trong di cảo thơ Xuân Diệu có nhiều bài thơ ông viết về mối tình ông và bà Bạch Diệp, nhiều bài thơ không tiện in khi ông còn sống, nhất là những bài thơ đau đớn cho mối tình tan vỡ. Trong bài viết này tôi viết về những bài thơ tình tan vỡ của Xuân Diệu.
Giã từ thân thể
Giã từ thân thể muôn yêu dấu!
Người sẽ về tay ai biết đâu!
Chớ mộng cánh tay cành chuốt ngọc,
Mơ chi con mắt lặng gieo sầu.
Thôi nhé từ đây thôi bén hương,
Bên nhà rào giậu chắn yêu đương.
Thôi nhé, lòng ơi, thôi hết nhé,
Hết mà ly biệt giữa tình thương.
Người sẽ nằm êm không nhớ tôi,
Đêm đêm hoa biếc nở đôi hồi,
Trong màn hoan lạc – tôi mơ thức,
Ở phía trời này, không một ai.
Nhớ, nhớ làm chi xin ngủ yên!
Cho tôi tất cả gánh thương phiền
Kho sầu không muốn chia đôi nữa,
Tôi giữ mình tôi – em cứ quên.
Giã từ thân thể, thôi từ giã!
Ly biệt linh hồn đã biệt ly!
Trên giấy này đây hôn cuối chót
Nhận chăng, môi lạnh tiễn tình đi?
Em đọc lại thơ
Mai sau dù có bao giờ,
Em ngồi đọc lại chùm thơ đắng này .
Có ai trên trái đất này
Yêu em sâu thẳm như ngày anh yêu.
Thôi đừng trách hận chi nhau
Lỗi lầm anh trả bằng đau đớn rồi.
Tan đi nát lại bao hồi,
Yêu em ai khổ trên đời bằng anh.
(21-9-1967 Trên máy bay đi Liên Xô)
VộI gÌ vộI..
Vội gì vội lấy ai bỏ anh
Vội gì vội để anh đau khổ?
Vội gì em có hai mình
Vội gì vội bỏ một mình anh.
Ai lấy cưa ngàn răng vạn răng
Cưa đôi ta thành ra hai mảnh
Cưa tan nát anh làm vạn mảnh
Để trong đời một mảnh đau thương.
Chúng ta rồi cũng phải xa nhau
Nhưng xa sau vẫn hơn xa trước.
Những ngày tháng bên em hạnh phúc
Không dễ dàng anh dứt được ra.
Vội gì vội nát bóng tan gương
Vội gì vội đôi đường rẻ biệt !
Vội gì vội non cùng nước kiệt
Vội gì em ly biệt đôi ta.
(Thái Bình 24-4-1967)
Khác mộng
Cùng giường khác mộng sao em?
Tình ta đau đớn hơn đem tử hình!
Trăm muôn mơn trớn dục tình
Bằng sao được bóng in hình trong tim!
Nếu anh lạc mất hồn em,
Thì ôm thân thể khôn tìm tình yêu!
Ấm là tim bạn dõi theo
Khi xa, biết có người yêu nhớ mình;
Vui là trong dạ đinh ninh
Hai ta, ta chẳng một mình đơn côi.
Buồn là một trái tim trơ
Phía sau không hậu phương chờ đợi ta!
Giữa khi hạ nắng, lạnh là
Biết ai tin cậy để mà mến yêu!
Anh không muốn mộng phiêu diêu
Muốn yêu em, được em yêu suốt đời!
Hỡi em anh nhớ thương hoài,
Kề nhau, mộng đã xa rồi hay sao?
(9-3-66, 25-3-1966)
Anh đã giết em!
Anh đã giết em anh chôn vào trái tim anh
Từ đây anh không được yêu em ở trong sự thật
Một cái gì đã qua, một cái gì đã mất
Ta nhìn nhau bốn mắt biết làm sao.
Ôi! em mến yêu
Em vẫn là người anh yêu mến nhất!
Cho đến bây giờ ruột em vẫn thắt
Tim anh vẫn đập như vấp thời gian,
Nhớ bao nhiêu yêu mến nồng nàn;
Nhớ đoạn đời hai ta rạng rỡ
Nhớ đất trời em cho anh mở
Nhớ muôn thuở thần tiên.
Ôi! Xa em anh rơi vào vực không cùng
Đời anh không em lạnh lùng tê buốt
Nhưng còn anh, còn em mà đôi ta đã khác
Ta: hai người xa lạ phải đâu ta!
Anh đã giết em, anh chôn em vào trái tim anh
Đêm nào anh cũng đi quanh em mà khóc
Anh vẫn ước được em tha thứ
Anh vẫn yêu em như thuở ban đầu.
Thế mà tại sao ta vẫn xa nhau?
Tại em cố chấp
Tại anh đã mất
Con đường đi tới trái tim em.
Anh đã giết em rồi, anh vẫn ngày đêm yêu mến
Em đã giết anh rồi, em vất xác anh đâu?
(12-1969)
Con dao
Con dao cắm giữa lòng
Đau đớn buồn không xiết
Vết thương lớn ngang hông
Anh sống và làm việc.
Cái dằm
Em ơi, có biết cho tình,
Lòng anh vò xé tan tành vì em.
Mới vừa xa khuất mắt đen,
Nỗi đau lòng đã tràn lên tấm lòng.
Cái dằm xuyên giữa đôi ta
Còn hơn đau đớn thịt da mấy lần.
Vết thương trong cả tinh thần
Đã đau một lúc, lại dần dần đau.
Em là nhân của hồn anh,
Trong nhân ai nỡ để cành gai đâm.
(25-12-61)
Hướng về gió thu
Hướng về gió thu nghe hơi thu
Không khí dịu mát như là ru..
Ôi bởi vì sao đau đớn em
Như bỗng ai lay mất trái tim.
Anh tìm một cây thương mến yêu
Mọc ở trong lòng chăm sớm chiều
Rễ đâm trong máu, ăn trong xương,
Vào ruột vào gan, ra sắc hương.
Sao bàn tay em lại nhổ lay
Đừng thế em ơi! Đau ngất ngây!
Chớ rứt lá cành, đừng đụng gốc
Đừng bẻ hoa đi, đau đầu óc.
(21-8-62)
Đau lòng dưa hấu máu tuôn ra
Đau lòng dưa hấu máu tuôn ra,
Đau lựu cười như hạt máu sa.
Anh những đau nhìn muôn cảnh sắc,
Héo chìm mà vỡ trái tim hoa.
Sau khi tình đến, chiều như mọc,
Mà lúc tình đi sớm cũng tà !
Tiếng nói trái tim sao bỗng đục,
Nghẹn ngào anh muốn hỏi đôi ta.
Hỏi em sao tối giao thừa ấy
Em chẳng đi chơi trở lại nhà,
Chỉ bởi không anh cùng dạo bước
Mà em thấy nhạt hết màu hoa.
Sao em - vẫn một con người ấy,
Giờ cách xa anh cũng dễ dàng,
Giờ chẳng nhớ nhung, không ngóng đợi,
Mặc dù rét lại với đông sang.
Anh như một kẻ mất đường tiên,
Đi đất lang thang nhớ nhạc huyền!
Có phải đôi ta như cửa chận,
Thấy em, mà vẫn phải tìm em.
(27-1-65)
Trăm ba mươi đóa
Anh vừa dạo khắp vườn hoa
Vì em tháng lại ngày qua anh trồng.
Sáu năm lệ tưới đôi tròng,
Lệ cười tươi với não nùng lệ đau.
Rễ ăn huyết lệ từ sâu
Màu hoa mới được bền lâu thế này.
Lẽ thường yêu dấu xưa nay,
Gai đâm rách toạc tim này - chớ than ?
Ba trăm mươi đóa thời gian,
Chim muôn tiếng nhạc, gió ngàn lời ca.
máu xuân đã cạn đâu mà!
Nếu cần, tưới nữa cho hoa rực hồng !
(Đêm 25-7-1967)
Thác
Như nước giòng lao gặp đá ngăn
Cuộn từ đáy vực tỏa băn khoăn,
Chưa vần được đá nên tung sóng
Ức mãi ngàn năm vẫn thét gầm.
Thắm thiết tình anh gặp cách xa
Cuộn tròn đau khổ sóng tung hoa!
Cuốn êm đi đấy! em yêu hỡi !
Cuốn mãi ngàn năm chẳng thả ra.
(9-6-1967)
Số phận hai ta
Đó là số phận của hai ta
Em ở gần bên, em cách xa,
Anh ở bên gần, anh cách biệt,
Đó là số phận của hai ta.
(Đêm 25-1-1969)
Ai đánh anh
Những tình mến ấy, tình thương ấy
Sao chẳng vừa cho chẳng đủ cho.
Ai đánh anh mà đau đớn suốt ngày?
Ai cắt thân anh mà ngày đêm máu chảy?
Ai đốt ruột anh mà phút giây đều bỏng cháy?
Ai sầu anh thế, ai để anh thương..
Ai giăng mối tơ mà tội anh vương?
Càng quẫy lại càng tim gan thắt lại
Những đám mây buồn đang dồn dập tới
Ai gạt giùm anh, ai cởi cho anh.
(Sáng 7-6-68)
Kho vàng
Anh có kho vàng ở tận xa
Kho vàng yêu dấu ở xa ta
Nên anh là kẻ giàu muôn triệu
Mà hóa nghèo như bọc xương da.
Em cũng như anh đôi lứa giàu
Nhưng em nghèo bởi ở xa nhau.
(5-1966)
Vết thương
Nhạc ơi, ở trong đài,
Ai mượn đàn réo rắc
Ai đang nhớ thương ai,
Mà đậm đà tha thiết.
Ai bảo đàn run rẫy
Chi dậy cả phòng tôi
Chúng ta là nghệ sĩ
Mang cái hồn không nguôi.
Mang vết thương trong lòng
Để yêu mê cuộc sống
Ôi nhạc sĩ, thi nhân
Cũng một loài đắm mộng.
Cảm nghĩ gì sâu sắc
Nếu không có vết thương ?
Cho nên, đừng hối hận,
Hỡi khúc nhạc tơ vương.
Sáng nay anh nhớ em
Chỉ bạn bầu với nhạc
Em trái cấm trên trời,
Anh chớ lòng hái được.
Cho nên anh một mình
Với vết thương muôn thuở
Vẫn làm tội làּm tìnּh
Những tấm lòng trăn trở.
(10-8-1973).
