Chiều muộn ở bản Cờ Đỏ (xã miền núi, biên giới Thượng Trạch, huyện Bố Trạch, tỉnh Quảng Bình) gió rét buốt. Vào đến trung tâm bản khi màn đêm buông xuống, chúng tôi không khỏi ái ngại khi bản làng heo hút giữa rừng sâu chìm trong bóng tối. Đâu đó chỉ có vài ánh sáng leo lét từ những căn nhà sàn. Bản Cờ Đỏ không có điện lưới, phải dùng đèn dầu, chỉ có một vài hộ gia đình dùng máy nổ chạy dầu để tích điện thắp sáng. Từ xa chúng tôi đã nghe tiếng ồn ào từ một nhà sàn giữa bản. Khoảng ba chục người với đầy đủ thành phần, chức sắc của xã, bản và bà con nhân dân. Hỏi ra mới biết mọi người đang tổ chức lễ cúng ma ở nhà ông Đinh Thình (70 tuổi). Người này có cô con gái Y Thơm (35 tuổi) bị đau rất nặng. Theo bà con dân bản thì Y Thơm bị con “ma” đến quấy phá, nếu không cúng sẽ bị “ma” bắt chết và bắt nhiều người khác nữa.
Lễ chủ yếu dành cho người lớn, trẻ con “không phận sự miễn vào”. Đặc biệt trong quá trình làm lễ, chỉ những người phụ nữ trong gia đình này mới được ngồi từ xa tham gia, còn phụ nữ nơi khác thì không được. Vì theo quan niệm sẽ mất thiêng nếu có phụ nữ là người ngoài. Giữa sàn nhà là bốn hũ rượu cần. Ở góc sang trọng nhất trong nhà là mâm lễ vật (cau trầu, muối, ớt, bột ngọt, sáp ong), nơi diễn ra lễ cúng chính. Ở gần cửa chính vào nhà là một mâm lễ vật lớn gồm rượu trắng, xôi, lợn, cau trầu, hoa quả.
Đây là những vật chính cho một buổi lễ cúng ma của người Ma Coong. Và việc quyết định cho lễ cúng là thầy bói ma. Đó phải là người cao tuổi, có uy tín, có kinh nghiệm cúng bái. Và đặc biệt theo bà con dân bản thì người này phải có biệt tài hiểu được tâm tư nguyện vọng của “ma”, nói chuyện được với “ma”. Ngay từ sáng sớm, ông Đinh Nâu (64 tuổi) được bà con mời cúng từ một bản giáp biên giới Việt - Lào đi bộ hàng chục ki-lô-mét đường rừng, mang theo các dụng cụ cần thiết về đây. Trước khi vào lễ, Đinh Nâu tắm rửa sạch sẽ, xem lại lễ vật, chuẩn bị các thứ cần thiết như tù và, sáo, khăn đỏ và dây chuỗi xương động vật.
6 giờ tối, lễ cúng bắt đầu. Chị Y Thơm, người được cho là ma quấy phá ngồi bên cạnh mâm lễ lớn hơn. Chị vừa bị sẩy thai, người ốm xanh như con nhái, liên tục ho, nước mắt nước mũi giàn giụa, quấn hai tấm chăn lên người mà vẫn rét. Đinh Nâu khấn vái bằng tiếng Lào và có một người nói lại. Đôi lúc thầy cúng rú, hét lên làm buổi lễ càng bí ẩn và người miền xuôi như chúng tôi không khỏi rợn người. Thỉnh thoảng, chủ bói ma hát thì chủ nhà lấy sáo ra thổi nhạc Lào.
Đến 23 giờ, lễ cúng xong. Chị Y Thơm hình như cũng bớt biểu hiện của bệnh hoặc do trời đã về khuya nên chị cũng mệt bắt đầu đi ngủ. Thầy bói ma cho phép chủ nhà đem lễ vật cúng ra mời bà con dân bản và khách lạ hưởng lộc sau lễ cúng. Mọi người quây quần ăn uống vui vẻ, đầm ấm. Ai cũng chếnh choáng men rượu rồi về nhà ngủ ngon lành. Người bản Cờ Đỏ và người Ma Coong nói chung có tập tục uống rượu cần. Dù sau đó say hay tỉnh mọi người rất hiền hòa, không đánh nhau, không cãi lộn gây bất hòa trong gia đình, bản làng hay làm mất an ninh trật tự. Vì thế, người Ma Coong được xem là tộc người hiền hậu, dễ tính.
Lý giải cho tập tục cúng ma, trưởng bản Đinh Phuôn cho biết: “Cứ mỗi lần trong bản có nhiều người đau và đau nặng thì họp bản rồi cúng. Các gia đình cùng gom góp lễ vật nhưng chủ yếu là chủ nhà nơi diễn ra lễ cúng lo liệu hết. Chỉ trong hơn một tháng trước, trong và sau Tết, trong bản có bốn trẻ em đau bệnh (với các triệu chứng: ho, sổ mũi, khan cổ) và qua đời. Một số cháu cũng được đưa đi khám tại trạm y tế và trạm dân quân y nhưng vẫn không khỏi bệnh. Còn đa số người dân do cách trở giao thông và nghèo đói (100% hộ nghèo) nên không thể đi khám bệnh được”.
Rời bản Cờ Đỏ vào sáng hôm sau, chúng tôi cứ bị ám ảnh mãi về những đứa trẻ đã tử vong do không được cứu chữa kịp thời chỉ vì nghèo đói, khổ sở, bị tách biệt giữa rừng. Và cả tập tục cúng ma mỗi khi có người đau nặng biết bao giờ chấm dứt?
