Chiều muộn, Khả đang thi công con đường này nói oang oang trong quán bà Huê:

- Ủy ban quyết rồi! Giải phóng cây đa này đi để mở rộng con đường liên thôn cho nó thẳng, cho nó rộng xứng tầm với xã điểm nông thôn mới theo chỉ đạo của huyện. Bà Huê liệu thu xếp tháo dỡ quán đi để bọn tôi thi công nhé.

Mấy người ngồi trong quán cùng nhao nhao.

- Không thể thế được. Đường liên thôn vòng một tí có sao. Cây đa này có từ đời cụ tổ lập làng rồi, phải giữ nó lại chứ.

- Tiếc thật đấy nhưng cũng đành phải chặt nó đi thôi các ông, các bà ạ. Đường làng xã mai kia như phố, ai còn để cây đa lù lù chắn ngang được?

- Ông nói lạ? Ngoài Hà Nội kia, người ta vẫn giữ cây cổ thụ lại đó thôi?

- Nhưng mà ông có biết mấy trận mưa bão vừa rồi, cành nó gãy rơi sập mái ngói nhà mẫu giáo đó không? May mà hôm ấy không phải ngày học đấy, nếu không thì nguy to.

- Thế thì chuyển nhà mẫu giáo đi. Nhà mẫu giáo có trước hay cây đa có trước?

Bà Huê vừa rót nước cho khách vừa thong thả nói:

- Thôi. Các ông các bà ạ. Cứ bao giờ có quyết định của Ủy ban thì ta mới ý kiến. Giờ mới chỉ là tin của anh Khả thôi mà.

- Tin chính xác đấy - Khả thủng thẳng - Chỉ chặt hạ cây đa này là con đường sẽ xong và đẹp ngay. Ủy ban quyết rồi. Bà chuẩn bị tìm chỗ khác dựng quán đi là vừa.

Mấy tháng nay, xã Hoàng Cương như một công trường. Tất cả các đường làng ngõ xóm đều được tu chỉnh lại theo quy hoạch chi tiết của ban xây dựng nông thôn mới. Thôn nào thôn ấy tấp nập khẩn trương. Đêm họp, ngày thi công. Nhiều gia đình hiến đất mở đường, trong đó có nhiều hộ thương binh, nhiều gia đình liệt sĩ. Ai cũng thấy cái lợi của việc bê tông hóa đường làng. Đường mở đến đâu cái giàu hiện ra đến đó.

Riêng con đường “ruột” này phải làm theo thiết kế của Nhà nước, vốn cấp trên hỗ trợ nên xã đã ký với Công ty TNHH Hải Quân thi công. Khả, thợ xây dựng của xã được làm một phần trong công trình này. Người ta gọi Khả là B phảy là vì lẽ đó. 

Từ một anh phụ nề, Khả học mót nghề xây rồi thành thợ cả, tiến tới nhận công trình và trở thành “cai” lúc nào không hay. Khả có khả năng giao tiếp, quản lý nên anh ta chuyển dần từ làm công trình tư nhân lên nhận các công trình tập thể, từ trong xã dần ra ngoài xã. Hải Quân trúng thầu đã tuyển ngay đội thợ sở tại là đội của Khả làm đoạn đường này.

Theo đồ án thiết kế đúng là con đường đi qua cây đa làng thật. Trên cơ sở con đường cũ, nó chạy thẳng một vệt từ đầu xã đến cuối xã, thông ra quốc lộ. Cơ bản người dân ủng hộ. Họ hiến đất và cây cối hoa màu. Trừ một vài hộ tài sản lớn quá xã mới phải bồi thường phần nào. 

Thế mới biết lòng dân khi đã thông thì không có việc gì khó cả. Nhưng khi đụng đến cây đa làng thì lại tắc ở đây. Tại mấy bố khảo sát thiết kế vẽ phóng theo bản đồ, không căn cứ thực địa nên mới ra nông nỗi này.

Mạnh - Chủ tịch xã khá đau đầu về việc này. Một mặt, bên xây dựng đốc giải phóng cây đa. Mặt khác, dư luận đa số phản đối. Ông đã cho người làm công văn xin thay đổi thiết kế nhưng trên vẫn chưa trả lời. Khả thì liên tục đến để đề nghị xã cho triển khai giải phóng mặt bằng. Khi thì quà cáp theo sự chỉ đạo của công ty. Khi thì gần xa ngọt nhạt rằng: Giám đốc doanh nghiệp Hải Quân này là con ông gì chức to lắm ở trên tỉnh. Thế lực rất mạnh. Không thay đổi gì được đâu.

Ông Mạnh tự trách mình đã không kiểm tra kỹ khi ký duyệt đồ án thiết kế. Mà cũng khó cho ông. Trình độ xây dựng có hạn, nhìn bản vẽ cứ rối mù cả lên, chẳng biết chỗ nào ra chỗ nào. Viễn cảnh con đường thì quá đẹp bảo sao mà không ký? Mà thôi thì cứ ký để lôi vốn về công trình đã rồi tính sau. Thế nên, giờ động đến cây đa này mới khó. 

Tuy vậy, ông vẫn nghiêng về quan điểm giữ cây đa lại. Nó là nhân chứng cho bao sự kiện “vật đổi sao dời” của xã, là nơi lưu giữ kỷ niệm sâu sắc của ông từ thuở nhỏ cho đến khi trưởng thành tham gia quân ngũ. Nó là cây đa lịch sử của làng.

Khải thuyết phục Chủ tịch không xong, giám đốc doanh nghiệp Hải Quân trực tiếp gặp ông Mạnh. Ông Mạnh cũng chỉ ừ hữ khất lần khất lữa, tìm kế hoãn binh. Ừ thì mục tiêu hoàn thành chương trình xây dựng xã nông thôn mới trong thời gian sớm nhất cũng cần lắm đấy nhưng lòng dân về cây đa này chưa thông, chưa yên. 

Họ đã hăng hái nhường đất, góp công, dồn của xây dựng mở mang, nắn chỉnh đường làng ngõ xóm bao nhiêu thì nay họ lại đồng tâm đề nghị xã giữ lại cây đa lịch sử này bấy nhiêu. Các cụ già nhắc đến cái ngày du kích bí mật treo cờ trên ngọn cây đa để cho dân làng vùng lên đồng khởi phá kho thóc của Nhật, cướp chính quyền năm bốn lăm. Đặc biệt, mấy cụ tám, chín mươi tuổi móm ma móm mém, chân chậm mắt mờ bỗng tinh tỏ khi nhớ về gốc đa hồi hoạt động bí mật.

Đó là nơi cất giấu thư từ, điểm hẹn của cán bộ, nơi nhận chỉ thị của trên cho mỗi đợt đánh Pháp. Rồi các ông bà ít tuổi hơn cũng nhắc tới cây đa. Đó là nơi treo kẻng phòng không báo cho dân làng mỗi khi có máy bay Mỹ đến. Đó là nơi tập trung đưa tiễn thanh niên làng lên đường nhập ngũ những năm đánh Mỹ. Nhiều, nhiều lắm…

Khả lại đến nhà ông Chủ tịch. Nó lại khua môi múa mép. Rằng cây đa “xuống cấp” lắm rồi nên thanh lý nó đi cho công trình thế kỷ của xã được xứng tầm. Nào là con đường này sẽ gắn với tên tuổi của Chủ tịch Mạnh. Xã nông thôn mới đẹp, khang trang, văn minh như phố thì tiếc gì cây già cỗi nữa? Ông Mạnh nghe nhức cả đầu. Cuối cùng ông bực mình nói:

- Thế anh có dám chặt hạ cây đa này không?

Khả sững sờ. Không ngờ ông lại có quyết định nhanh đến vậy. Tuy nhiên, hắn cũng đủ tỉnh táo để biết rằng chớ có động vào cây cổ thụ của làng. Ai làm thì làm chứ hắn nhất quyết không. Khả ấp úng:

- Em thì... thì… không. Nhưng em sẽ cử người đốn hạ.

- Tôi nói rõ luôn nhá. Không bao giờ chặt. Không cho ai động đến cây đa này. Rõ chưa? Anh là người làng này, anh nên biết điều đó.

- Dạ. Em biết. Nhưng… còn con đường?

- Đó là việc của tôi, của lãnh đạo và nhân dân xã này.

Rồi ông Mạnh hạ giọng thủ thỉ nói với Khả về cây đa. Ông nói để Khả biết, chính bố Khả là người kiên quyết giữ lại cây đa này nhất. Và chính ông nội của Khả trong một lần treo cờ cách mạng hồi kháng chiến đã bị quân Pháp trên đồn phát hiện bắn ông hy sinh. Ông trúng đạn rơi từ ngọn cây đa xuống để cho lá cờ đỏ sao vàng tung bay phấp phới trong nắng gió năm xưa. 

Rồi những năm đánh Mỹ. Trên ngọn đa, dân quân lập chòi canh gác máy bay báo cho dân làng. Tiếng kẻng báo động, báo yên cũng từ cây đa phát đi. Những chuyện này anh biết không? Biết chứ? Biết sao lại vô tình với cây đa, phủ nhận quá khứ như thế? Biết sao lại cố tình nhắm mắt để bàn nhau chặt hạ cây đa? Nó là nhân chứng sống của làng, của xã qua bao thế hệ đấy, là cụ đa đấy, anh biết chưa? Đừng vì cái lợi trước mắt của cá nhân mà quên đi quá khứ. Anh hiểu chứ? Đừng đánh mất mình anh Khả ạ. Ta là con dân của làng phải ghi nhớ điều này.

Ông Mạnh nói với Khả như nói với chính mình. Khả ngồi ngây người lắng nghe. Không ngờ, Chủ tịch xã cũng nhiều tâm sự và sâu sắc đến thế. Đúng là anh đã nông nổi nghe tay Giám đốc Công ty Hải Quân. Chỉ vì khoản lợi hắn hứa hẹn mà anh đã đi ngược lại dân làng. Tuy nhiên, Khả vẫn băn khoăn:

- Chủ tịch nói em hiểu. Thế nhưng… còn con đường? Ta tính sao giờ?

- Tôi đã đề nghị cấp trên cho điều chỉnh thiết kế, dự toán. Ta sẽ nắn đoạn đường này một vòng bán nguyệt ôm lấy khu đình Trung, theo bờ hồ, vòng qua chùa Hạ, như thế sẽ tạo điểm nhấn cho con đường. Chỉ tiếc là lúc lập đề án xây dựng nông thôn mới, do vội vã chạy lấy chỉ tiêu, lấy vốn, nên tôi đã không nghĩ đến chi tiết này.

Khả ngạc nhiên về trình độ và niềm tâm huyết của ông Mạnh. Đoạn, ông Mạnh bảo Khả cầm quà về và đừng nói đến chuyện chặt hạ cây đa nữa. Phải tội với làng đó.

Vừa lúc đó, cô cán bộ văn phòng Ủy ban chuyển công văn đến cho ông Mạnh. Khả tế nhị xin phép ra về. Vừa ra đến cổng, Khả bị ông Mạnh gọi giật lại:

- Anh Khả này! Cấp trên đồng ý rồi nhé.

- Điều chỉnh thiết kế. Giữ cây đa lại.

Khả gật gật đầu cũng cười theo ông Mạnh và rảo bước ra cổng. Chợt anh nhìn thấy lá cờ đỏ sao vàng trên ngọn đa đang tung bay phấp phới trong nắng gió thu. Khả cảm thấy một niềm vui khó tả rộn lên trong lòng. Cây đa lịch sử kia, vẫn xanh tươi sừng sững với Hoàng Cương yêu dấu. Và con đường “nông thôn mới” đang rộng mở thênh thang trước mặt.