Hạt dẻ trồng trên vùng đất Trùng Khánh là đặc sản núi rừng thơm ngon tự nhiên rất đặc biệt mà không một nơi đâu có thể sánh bằng.

Hạt dẻ ở Việt Nam là thứ quả chỉ có ở vùng đất biên cương Lạng Sơn, Cao Bằng mà thôi, do đồng bào Dao, Tày, Nùng trồng theo lối quảng canh, hương vị tự nhiên thơm ngát đặc trưng. Hàng năm trên vùng đất này vào khoảng tháng chín, tháng mười là mùa thu hoạch hạt dẻ để bán ra thị trường. Sau thời điểm thu hoạch, dù là người địa phương “sành sỏi” cũng khó lòng mua được hạt dẻ của quê mình, do việc bảo quản hạt dẻ tránh bị ẩm mọt rất khó khăn. Bởi hạt dẻ tươi chỉ để được không quá 10 ngày ở điều kiện bình thường. Nếu không cẩn thận bạn rất dễ mua “lầm” cho dù có mua được “chính gốc” trên đất Trùng Khánh cũng đều là hàng nhái, hàng Trung Quốc hoặc của các địa phương khác đem tới lấy danh nghĩa hạt dẻ Trùng Khánh. Chỉ ai có "cơ may" mới mua được đúng hạt dẻ Trùng Khánh, vì hạt dẻ ở đây sau khi được chế biến ăn thơm, ngọt và bùi hơn rất nhiều so các loại hạt dẻ khác. 
Hạt dẻ ngon nhất phải được trồng trên đất Trùng Khánh. Ở đất này, không khí mát lành cùng thổ nhưỡng đặc thù thích hợp cho sự phát triển và sinh trưởng của cây dẻ.

Quả dẻ nhiều gai xù xì như quả chôm chôm, mỗi quả chứa từ 3 đến 4 hạt. Thông thường hạt dẻ hình tròn đều nhưng thỉnh thoảng cũng có hạt hình thù dị dạng. Đặc điểm nổi bật của hạt dẻ Trùng Khánh là khá to, hạt nhỏ nhất cũng bằng ngón chân cái, nhìn bên ngoài phía cuống hạt có nhiều lông tơ màu trắng nhạt. Khi chín, vỏ của nó có màu hỗn hợp giữa nâu với màu tía, rất bóng, vỏ lụa mỏng, dễ bóc, nhân hạt có màu vàng tơ, vị bùi, thơm ngậy. Khi quả dẻ chín và tự rụng xuống đất, người dân sẽ nhặt mang về tách vỏ. Rồi hạt dẻ theo chân đồng bào dân tộc ra chợ, hay lên đường về xuôi như một thứ quà độc đáo của núi rừng Cao Bằng.

Hạt dẻ chứa hàm lượng đạm rất cao, có thể ăn sống, hấp chín ăn hay luộc rồi rang; hoặc nấu cháo, gà nhồi hạt dẻ, gà xào hạt dẻ, salad hạt dẻ, cơm rang hạt dẻ, canh sườn non hạt dẻ… Người Cao Bằng thường ninh hạt dẻ với chân giò lợn như một món hầm để đãi khách. Một món ăn rất ngon và độc đáo có tác dụng bổ dương, cải thiện chức năng sin‌ּh dụ‌ּc ở nam giới. Do phần thịt hạt rất thơm ngậy, ngọt tự nhiên, rất bùi bở nên nhiều nơi còn xay bột hạt dẻ làm nhân bánh, nhưng thông dụng và đơn giản nhất là luộc và rang chín để làm món ăn vặt giúp bạn giảm stress nhờ đặc tính rất giàu magiê. 

Hạt dẻ rang là cách chế biến giản đơn mà vẫn giữ được hương thơm đúng vị của loại đặc sản ở núi rừng Trùng Khánh. Không quá cầu kỳ để rang được một mẻ hạt dẻ ngon. Trước hết, hạt dẻ được luộc chín tới và phần vỏ bên ngoài nở bung vừa đủ. Vỏ hạt dẻ Trùng Khánh rất cứng nên khi luộc khía sẵn vài đường trên vỏ hạt để khi chín dễ bóc. Sau đó dùng chảo rang trên bếp than hồng đỏ rực, khi rang phải liên tục đảo đều tay để hạt dẻ chín vừa mà không bị cháy, dậy hương thơm đặc trưng. Nhẹ nhàng cắn tách lớp vỏ bên ngoài lấy phần thịt hạt màu vàng nâu, chậm rãi cho vào miệng thưởng thức, nhai từ tốn để cảm nhận được hết cái thú của món ăn dân dã này. Vị ngọt bùi tan dần nơi đầu lưỡi trôi về cổ họng, phảng phất mùi thơm vô cùng dễ chịu, lắng đọng được hương sắc của núi rừng và tấm lòng của người trồng và chăm sóc cây dẻ. Du khách khi mua hạt dẻ xong muốn để được lâu hơn nên luộc chín rồi cất vào tủ lạnh. Hoặc cho hạt dẻ tươi vào ngăn đá. Nhưng cho vào ngăn đá đương nhiên không thể thơm ngon như tươi được.

Hạt dẻ vừa là thức ăn vừa là thuốc. Từ xưa tới nay Đông y luôn luôn coi hạt dẻ là vị thuốc quý. Hạt dẻ có vị ngọt, tính ấm, vào 3 kinh Tỳ, Vị và Thận. Có tác dụng bổ thận ích tinh, mạnh gân cốt, kiện tỳ. Trong Đông y còn lưu truyền kinh nghiệm: mùa đông ăn hạt dẻ tốt hơn uống thuốc bổ thận. Hạt dẻ không chỉ mang lại sự tỉnh táo, sung sức cho nam giới mà còn tốt cho người mắc bệnh tiểu đường, huyết áp và tim, hàm lượng chất xơ rất lớn trong hạt dẻ tăng cường chức năng tốt cho tiêu hóa, phòng chống các bệnh tim mạch, dưỡng vị, hoạt huyết, chỉ huyết, tỳ vị hư hàn, thận hư, tiểu tiện nhiều lần, thổ huyết, chảy máu cam, đại tiện ra máu, bị đâm chém, đòn ngã sưng đau, gân xương đau nhức, tràng nhạc v.v… Hạt dẻ có hàm lượng các chất đường bột cao, nên phụ nữ sau khi sinh, trẻ nhỏ và người bị táo bón, người mắc bệnh tiểu đường không nên ăn quá nhiều.

Trái hạt dẻ rụng xuống đất.

Hạt dẻ còn được gọi là hạt “xóa đói giảm nghèo” có giá từ 60.000 - 80.000 đồng/100 hạt (tương đương 1 kg). Ngày mùa, hạt dẻ được bày bán tại mỗi phiên chợ địa phương, cả một dãy dài từ đầu đến cuối chợ bạt ngàn hạt dẻ, hạt dẻ đựng trong bao tải, trong giỏ, túi lớn, túi nhỏ…, trong các phiên chợ nơi đây thông thường người bán nhiều hơn người mua. 

Hiện nay hạt dẻ Trùng Khánh là sản phẩm thứ 23 trong cả nước được xác lập và bảo hộ, đã được đăng ký chỉ dẫn địa lý và có ý nghĩa rất đặc biệt đối với bà con huyện Trùng Khánh, góp phần nâng cao đời sống văn hóa, kết hợp giá trị tinh thần và giá trị văn hóa, có thể biến nơi đây thành những điểm du lịch thú vị để thu hút du khách trong và ngoài tỉnh đến tham quan, nhằm nâng cao giá trị của sản phẩm hạt dẻ, nâng cao thu nhập của người dân, một mặt vừa lưu giữ được bản sắc truyền thống của bà con vùng cao, vừa thúc đẩy sự phát triển kinh tế của địa phương.

Cây dẻ dễ trồng, dễ chăm sóc có giá trị kinh tế cao, nhưng đến nay vẫn chưa có một nghiên cứu khoa học nào cho việc chế biến sau thu hoạch thành các sản phẩm hàng hóa có thể cất dành được lâu hơn, mà chủ yếu chỉ để làm quà biếu và chế biến thức ăn. Loại hạt này khó tính đến nỗi chỉ cần thu hoạch chậm vài ngày nó sẽ tự thối rữa hoặc nảy mầm, nếu dùng hó‌a chấ‌t để bảo quản thì mùi vị của chúng cũng sẽ mất đi và không an toàn thực phẩm. Nói chung, cho đến nay người ta chưa thể nào biến chúng thành sản phẩm của nền công nghiệp.
Hạt dẻ gắn liền với hình ảnh quen thuộc của những người chuyên bán hàng rong trên khắp các vỉa hè, bên lề các nẻo đường phố thị. Nhất là vào mùa đông giá lạnh chảo hạt dẻ thơm phức, nóng hổi quyến rũ được khá nhiều người mua. Nhưng cũng không nhiều người được “may mắn” thưởng thức đúng thực với thứ đặc sản hương thơm tự nhiên mang hương vị riêng của vùng đất Trùng Khánh.